Alle berichten van Carla Oldenburger

Architectuur, Begraafplaatsen, Buitenplaatsen, Groen Erfgoed, Nieuws, Tuinarchitectuur

Nieuws over Harmen de Vries (1753-1837), architect en ‘projectontwikkelaar’

Een reactie plaatsen

Met een boekwerkje getiteld ‘Johannes Montsche & Harmen de Vries’ (uitgegeven door TuinTerTijd Bureau voor Tuinhistorie 2013) èn met een later artikel ‘Harmen de Vries en Zoon’ in Cascade Bulletin Jg.20 (2017), nr.1 (p. 25-35), heeft Arinda van der Does aandacht gevraagd voor genoemde architecten. Nieuwe gegevens over Harmen de Vries werden recentelijk door ons gevonden in verband met buitenplaatsen die hij door koop verwierf, namelijk Rozenburg in de Watergraafsmeer en Wallenstein in Loenen aan de Vecht.

Rozenburg, uit de Bloemperken naar het Huis. Ets Daniël Stopendaal, 1725. Stadsarchief Amsterdam
Toegangshek Buitenplaats Wallestein, XVIII. Loenen a/d Vecht

Er zijn een klein aantal ontwerpen van Harmen de Vries bekend (Library Wageningen University / Special Collections heeft enkele buitenplaatsen en een toegangshek, en Stadsarchief Amsterdam bewaart enkele ontwerpen van huizen en een kerk en een duiventil), maar tot voor kort was het zo goed als onbekend welke (delen van) buitenplaatsen en welke huizen deze ontwerpen voorstelden en kenden we ook weinig persoonsgegevens van De Vries. In genoemde artikelen worden enige vragen opgelost, maar het is duidelijk dat meer gegevens vinden over deze personen deels afhankelijk zal zijn van toevallige vondsten, zoals deze.

De buitenplaats Rozenburg (of Oud-Rozenburg of Meerlust of het Viskaantje) was gelegen in de Watergraafsmeer, ten zuiden van de in 1890 door Leonard Springer ontworpen Nieuwe Oosterbegraafplaats.

Topografische kaart 1894, met de Nieuwe Oosterbegraafplaats en de buitenplaats Rosenburgh

Op de website Buitenplaatseninnederland.nl (met verwijzingen naar oudere bronnen) is te lezen over Rozenburg: “Govert Loten liet in 1642 op deze plek een huis bouwen dat hij Het Viskaantje noemde. In 1681 kocht de Amsterdamse zijdefabrikant Jacob van Lennep (1631 – 1704) de buitenplaats en noemde het Meerlust. Via de dochter van Jacob van Lennep, Ingena, kreeg haar echtgenoot Pieter Rutgers de buitenplaats in bezit. In 1697 werd hij door keizer Leopold I in de adelstand verheven en kreeg hij de toevoeging ‘van Rozenburg’ bij zijn naam. Híj zal dan ook de naam Rozenburg aan zijn Amsterdamse buitenplaats hebben gegeven… … In 1801 werd de buitenplaats eigendom van Harmen de Vries en Roelof Gelke. Gelke richtte er na 1802 een theetuin in. In het begin van de 19e eeuw werd de uitspanning Oud-Rozenburg genoemd. In 1914 kocht de gemeente Amsterdam de buitenplaats voor uitbreiding van de Nieuwe Oosterbegraafplaats. Leonard Springer maakte ook het ontwerp voor de uitbreiding in 1916. Het huis is verdwenen. Landgoed Rozenburg is nu onderdeel van de Oosterbegraafplaats”.

Over de buitenplaats Wallensteyn (Loenen aan de Vecht) is het volgende bekend (buitenplaatseninnederland.nl): “Op een kaart uit ca 1710, die uitgegeven werd door Nicolaas Visscher en gegraveerd door P. Schenk voor Giorgio de Haze, Heer van Mijnden, komen we de naam Wallesteyn voor het eerst tegen. Wallesteyn ligt ten noorden van Kickestein, een buitenplaats die we al op een oudere kaart tegen komen. De vroegst bekende eigenaar was Hester Casteleyn, weduwe van Jean Balde, die het huis in 1698 kocht. Haar zoon Jacob werd in 1711, een jaar voor haar dood, schepen van Loenen. Waarschijnlijk had hij in 1710 al de buitenplaats van haar overgenomen. Op een kaart van Covens en Mortier van Loenen uit 1726 komt men de buitenplaats Wallesteyn weer tegen, het landgoed is dan echter uitgebreid met Kickestein. Na 1710 wordt door Jacob Balde het huis Wester Klip aangekocht en in 1726 de ambachtsheerlijkheid Loenen en Nieuwersluis van Dirk Fiool. Jacob sterft in 1730 en zijn broer Jan erft Wallesteyn… …”

Dan volgen gegevens over de tijd van Jan Balde, IJsbrand Balde.

“Als IJsbrand in 1770 sterft, gaan zijn bezittingen naar zijn vrouw Nicola Geertruij Smissaert, en noemde zij zich Vrouwe van Kronenburg, Loenen, Loenersloot, Nieuwersluis, enz. De dochters van IJsbrand en Nicola Geertruij erven de bezittingen in 1795. Aan het begin van de 19e eeuw worden de bezittingen één voor één verkocht. De jongste dochter Anna Adriana, die getrouwd was met Mr. Hendrik Huygens verkoopt Wallesteyn voor f. 33.100,- waarbij nog f. 500,- extra betaald moest worden voor de beelden in de tuin. De nieuwe eigenaar wordt Harmen de Vries, architect te Weesp. Om een idee van de waarde van het geld moet je het bedrag met 100 vermenigvuldigen. Niet lang na 1811 werd het huis gesloopt. Waarschijnlijk werden de bomen en al het afkomende materiaal van de afbraak door architect De Vries geveild, waarna de plaats weer een agrarische funktie kreeg“.

Hierna volgt een uitgebreide beschrijving van huis, bouwhuizen, stallen, duiventil, etc. uit de tijd van de fam. Balde. Daarna de volgende tekst over de tuin, waar mogelijk Harmen de Vries de hand in heeft gehad.

“Oorspronkelijk was de tuin een Franse geometrische tuin, die een aantal jaren voor 1811 veranderd werd in Engelse landschapstuin. In de tuin komen we een aantal vruchtdragende bomen tegen, maar ook exotische planten en gewassen. Achter het huis bevond zich een groot bos met slingerpaden en een grote goudviskom. In de tuin stond een grote achtkante stenen koepel. Het dak van deze koepel russte op losstaande zuilen, waartussen zich fraaie beelden bevonden. Vanuit de ruime kamer in de koepel had men fraai uitzicht op de Vecht en de daarlangs lopende rijweg. Verder had deze koepel een buffet en een secreet. Tot het landgoed behoorden verder twee grote moestuinen, een kas voor perziken, een kas voor bloemen, een grote schuur, twee hooibergen en een wagen- en gereedschapsschuur. Tot slot was er nog een tweede stenen koepel, die tevens dienst deed als duiventoren. Aan de achterkant grensde de buitenplaats aan het land van Het Huis te Velde, dat toen al lang een boerderij was. Deze boerderij was ook bezit van mevrouw Huygens-Balde. Over de sloot, die scheiding maakte tussen Wallestein en Het Huis te Velde, lag een draaibruggetje, zodat men over eigen terrein naar de Slootdijk kon lopen. Het landgoed was 21 morgen groot, inclusief vijf morgen weiland. Daaromheen lagen nog 19 morgen hooi- en weiland, die vroeger tot de buitenplaatsen Westerklip en Kickestein behoorden. Op de twee bewaard gebleven pilaren van het toegangshek bevinden zich twee schilden. Het ene schild draagt het wapen van IJsbrant Kieft Balde en de andere die van zijn vrouw Nicola Geertruy Smissaert.

Bewoners:

1698 – 1712 Hester Casteleyn, weduwe van Jean Balde
1712 – 1730 Jacob Balde, getrouwd met Anna Marie Kieft
1730 – 1734 Anna Marie Kieft
1734 – 1763 Jan Balde sr.
1763 – 1770 IJsbrand Kieft Balde, getrouwd met Nicola Geertruy Smissaert
1770 – 1795 Nicola Geertruy Smissaert
1795 – 1811 Anna Adriana Balde
1811 Harmen de Vries (koop f. 33100)”

De hamvraag is nu: hebben de ons bekende ontwerpen van Harmen de Vries (tuinontwerpen, huizen, hek, duiventil) iets te maken met de buitenplaatsen Rozenburg en/of Wallestein? het is wel toevallig dat er in het geval van Wallestein gesproken wordt van een tuin die in landschapsstijl is veranderd, en ook van een hek, huizen en een duiventil. Maar nader onderzoek is nodig. Op het eerste gezicht zijn er wel details die overeen komen (bij het hek en een huis), maar is er geen sprake van 100 % overeenkomst. De tuinontwerpen moeten nog met kaartmaterialen worden vergeleken. Hoe dan ook, dat Harmen de Vries buitenplaatsen opkocht, zoals veel meer bekende architecten deden in de economisch zwakke periode rond 1800, moge duidelijk zijn.

Familie, Tentoonstellingen, Vogels etc.

Peter Vos via via

Een reactie plaatsen

T/m 16 juni, nog een maand genieten van de vroege tekeningen van Peter Vos in het Centraal Museum Utrecht. Rondom de heruitgave van het Scheppingsverhaal, zestig jaar na dato, van tekenaar, illustrator en graficus Peter Vos (1935-2010) toont het Centraal Museum Utrecht een presentatie van zijn vroege in Utrecht getekende werk. Het Scheppingsverhaal uit 1959 [later als boek gepubliceerd in 1966 CO] is te zien naast getekende albums als ABC-voor Kors en De 100 Reigers uit 1962 [later als boek gepubliceerd in 1969 CO], alsmede een ruime selectie uit zijn tekeningen.

Peter Vos (1935 – 2010) was een bekende Utrechtse / Nederlandse kunstenaar. Weliswaar een schoolgeneratie ouder dan ik (Carla Oldenburger), maar ik heb hem toch even gekend via zijn zoon Sander en mijn dochter Juliet, alhoewel de kinderen zelf dat allang niet meer zullen weten. Beide peuters (* 1967) zagen elkaar een bepaalde periode (1968 /’69) namelijk elke morgen op een uiterst wonderbaarlijke anti-autoritaire speelgroep bij de familie Hoekstra aan het eind van de Oudegracht in Utrecht. Ik denk dat het was in het huis ‘De Vergulde Doodskist’, eertijds het huis van een doodskistenmaker en doodgraver. De kinderen speelden samen met het jongste dochtertje van de familie in de kamer en de keuken, temidden van veel oude rommel, gezelligheid, antiek, lekkere hapjes, kinderspeelgoed, en wat dies meer zij. Verstoppen in de ijskast was iets wat mijn dochter het allermooiste vond. Anti-autoritaire opvoeding vierde hoogtij en de moeder des huizes kon dat allemaal uitstekend aan, zodra de grotere vier kinderen naar school waren. Bij het halen en brengen van de kindertjes kwam ik Peter Vos of zijn Anneke dus wel eens tegen. Ons geliefde gespreksonderwerp was vogels (hij) en planten (ik).

Ik was net afgestudeerd als bioloog en werkte op het Biohistorisch Instituut op de Nieuwegracht waar Peter graag een keer wilde komen kijken. En dat is ook gebeurd. Ik liet hem o.a. originele 16de eeuwse kruidenboeken zien, ’te mooi om waar te zijn, niet te geloven’. Later kwam hij nog een keer in gezelschap van de plantkundige kunstenaar herman de vries (sic), die ik via biologenvrienden toevallig ook kende.

Kruidenboek van Rembert Dodoens, 1644

Maar er waren meer ‘Utrechtse wegen’ die naar Peter Vos leidden. Utrecht is groot, maar in de jaren veertig en vijftig en zelfs nog in zestig heel provinciaals en klein. Vos’ ouderlijk huis stond op de Oudegracht, terwijl ik op de Catharijnesingel (de singel rondom de binnenstad) woonde, nb. naast het ouderlijk huis van Theo Sontrop (1931-2017), redacteur van het Amsterdams studentenweekblad Propria Cures, dichter en later directeur van de Arbeiderspers (1972-1991).

Theo Sontrop (1931-2017) met eeuwige sigaret

Theo was al op kamers toen ik als scholier bijles Frans van hem kreeg (in mijn laatste gymnasiumjaren 1959/’60). Tijdens die lessen zaten Peter en vaak ook de kunstenaar William Kuik in Theo’s studeerkamer op de Kromme Nieuwe Gracht hun dagelijkse borrel te nuttigen. Zij hadden het over Propria Cures waar Sontrop en Peter en de broer van mijn vriendin (Hugo Brandt Corstius, voor wie Peter drie boeken illustreerde, o.a. Ik sta op mijn hoofd) tegelijkertijd deel van uitmaakten. Behalve Frans kreeg ik van de jonge heren dus ook nog wat Amsterdamse levenslessen mee, en het resultaat was dat ik aan het eind van mijn schooltijd perse in mijn geboortestad Amsterdam wilde gaan studeren. Maar mijn vader besliste anders; volgens zijn informatie was de beste hoogleraar botanie Prof. V. Koningsberger en die was aan de Civitas Trajectina verbonden.

Vanaf mijn eerste studiejaar 1960 bezocht ik tentoonstellingen bij het Genootschap Kunstliefde en maakte ik kennis met het Grafisch Gezelschap De Luis. Ik raakte daar geïnteresseerd in het werk van Peter Vos en William Kuik. In 1962 vertrokken Vos en Theo Sontrop naar Jagtlust in Blaricum om samen met Fritzi Harmsen van Beek en anderen de bloemetjes buiten te zetten. Annejet van der Zijl beschreef hun leven daar in haar roman Jagtlust (2005). Na een paar jaar Amsterdam keert Vos in 1966 met vriendin Anneke Bakkum terug naar Utrecht en gaat op de Springweg wonen, tegenover het voormalig Militair Hospitaal (nu Hotel Karel V). Ik trouwde in hetzelfde jaar en ging op de Oudegracht wonen, in het huis ’t Wittebrootskint, weer tamelijk dicht bij elkaar in de buurt.

Mijn huwelijk en studie en de geboorte van onze eerste dochter eisten alle tijd en aandacht op. Mijn man vertrok in 1968 voor veldwerk naar Suriname, zodat ik een oppas nodig had. Toevallig kwamen wij toen bij de familie Hoekstra terecht evenals Peter Vos en Anneke met zoontje Sander. Hoe lang dat heeft geduurd weet ik niet precies, maar in 1970 zijn zowel Peter en zijn gezin als wij verhuisd, zij naar de Nic. Beetsstraat en wij naar het stadje Heukelum aan de Linge. We hebben de families Vos en Hoekstra niet meer gezien.

We bleven het werk van Peter Vos natuurlijk wel volgen. Zijn eerste gepubliceerde boek Scheppingsverhaal getekend voor een meisje (1966) kregen we als huwelijksgeschenk van de ouders van Liesbeth en Hugo Brandt Corstius; het tweede boek De 100 Reigers (1969) en het boek Studie in grijs: voorlopige balans van drie jaar vogeltekenen (1980) kochten we omdat we zijn vogelstudies bijzonder waardeerden. En dan natuurlijk de prachtige boeken Sprookjes van de Lage Landen en Nieuwe sprookjes van de Lage Landen, bijeen gebracht door Eelke de Jong en Hans Sleutelaar en met tekeningen van Peter Vos, bestsellers in 1972 resp. in 1974.

In de jaren zeventig volgden de aankoop van een tekeningetje van een ‘vogelmannetje’ bij Galerie Petit en een ets met 4 steenuiltjes bij Galerie Balans, beide in Amsterdam. Zie afbeeldingen hieronder. Ook ontmoetten we in Galerie Petit voor het eerst Charles Donker, die in dezelfde galeries als Peter exposeerde. We kochten in 1972 van Donker de ets ‘Rhijnauwen met vogelnamen’ (in het Rijks-prentenkabinet aanwezig onder de titel Kromme Rijnlandschap) en in diezelfde tijd een ets van een plevier.

Steenuiltjes. Ets Peter Vos, 1977 (coll. Oldenburger Rhenen)
Vogelmannetje. Tekening Peter Vos, 1973 (coll. Oldenburger Rhenen)

En wat is er nu terecht gekomen van die twee peuters? Van Sander weet ik alleen iets via de krant en Internet. Hij studeerde in 1991 af aan de Nederlands Film- en Televisie Academie, richting Regie, Drama en Montage. Twee van zijn films werden genomineerd voor een Oscar. Juliet studeerde in 1994 af aan de Koninklijke Academie voor Beeldende Kunsten Den Haag (schilderkunst). Liefde voor de tekeningen en etsen van Peter Vos en Charles Donker heeft ze zeker meegekregen, getuige enige etsen van eigen hand van het Lingelandschap (1994) en een winterkoninkje (1996).

Lingelandschap. Ets Juliet Oldenburger, 1994, Opgedragen aan Feddo Oldenburger (coll. Oldenburger Rhenen)
‘winterkoninkje, gevonden 15 maart 1996’. Tekening Juliet Oldenburger (coll. Oldenburger Rhenen)
Architectuur, Bijzonderheden, Bloemen en Planten, Buitenplaatsen, Groen Erfgoed, Kastelen, Landschap, Nieuws, Tuinarchitectuur

Weekblad ‘BUITEN’ en tijdschrift ‘HET BUITEN’

Een reactie plaatsen

De Nederlandse Kastelenstichting is t.b.v. een nieuw tijdschrift een samenwerkingsproject aangegaan met de Stichting Vrienden Particuliere Historische Buitenplaatsen (Vrienden PHB), ondersteund door Stichting Landgoedvrienden en de Vereniging PHB. Hoofdredacteur is Jephta Dullaart. Het tijdschrift zal 3 x per jaar verschijnen, in mei, september en december. De doelgroepen zijn de boven vermelde stichtingen en vereniging. Maar ook geïnteresseerden in geschiedenis, cultureel erfgoed, monumenten, en historische tuinen, parken en landschappen kunnen abonnee worden.

‘Het Buiten’ is een populair wetenschappelijk tijdschrift, het bevat gedegen beschouwingen over ons erfgoed, voornamelijk gericht op kastelen, buitenplaatsen en landschap.

Het tijdschrift heeft een nieuwe naam. Wel een beetje een verwarrende naam jammergenoeg. De kasteel- en buitenplaatsliefhebbers krijgen in het vervolg het tijdschrift ‘Het Buiten’ in de bus, niet te verwarren met het vroegere zeer populaire weekblad ‘Buiten‘.

Wat zijn de verschillen tussen ‘Het Buiten’ en ‘Buiten‘?

‘Het Buiten’ verschijnt 3x per jaar, te beginnen in mei 20019, vervolgens in september en december; ‘Buiten‘ verscheen elke week, 52 x per jaar, van 1907 t/m 1936. ‘Het Buiten’ gaat over kastelen, buitenplaatsen en hun bewoners en is rijkelijk geïllustreerd met kleurenfoto’s; ‘Buiten’ was gewijd aan het buitenleven in het algemeen, kastelen, buitenplaatsen, landschap, bloemen, tuinen, tuinarchitectuur, vogels, wild, etc. en is ook rijkelijk geïllustreerd, maar natuurlijk alleen met zwart/wit foto’s. Wat betreft tuinarchitectuur en beplanting werkten bekende schrijvers mee, zoals L.A. Springer, D.F. Tersteeg, P. Westbroek, en E.Th. Witte. Kijk voor ‘Buiten’ op Internet, maar helaas zijn niet alle delen volledig gedigitaliseerd, zie:(http://www.weekbladbuiten.net/1907-1936/index.asp). In de bibliotheek van ons bureau in Rhenen staat een volledige serie.

17 mei as. wordt het eerste exemplaar van ‘Het Buiten’ (Jg.1, nr.1) aangeboden aan prof. dr. Hanneke Ronnes, bijzonder hoogleraar historische buitenplaatsen en landgoederen. Carla is weer vaste columnist, zoals ook de voorgaande jaren (vanaf september 2015) van ‘Kasteel en Buitenplaats’ (zie: https://www.kastelen.nl/kastelen-publicaties.php?id=1)

Architectuur, Buitenplaatsen, Groen Erfgoed, Landschap

Reeks kleine adviezen en opdrachtjes 6

Een reactie plaatsen

6. Het komt nogal eens voor dat ons bureau benaderd wordt met een vraag om hulp bij bezwaarschriften. Het gaat vaak over de bouw van een nieuw huis of een stal of een schuur op een bekende beschermde buitenplaats of over de aanleg van een weg of het kappen van een laan binnen een Beschermd Dorpsgezicht.

Toetsing van de voorwaarden die een Beschermd Dorpsgezicht stelt of advisering over de inhoudelijke betekenis van de beschrijving van een bepaald object in het Monumentenregister is vaak al genoeg. Particuliere aanvragers zijn vaak niet op de hoogte van de bestaande regelingen en willen dus geholpen worden bij het schrijven van hun bezwaren. Wij als adviseurs kennen de regelingen wel, maar de situatie niet, zodat we er zelf ook veel van kunnen leren.

Ons laatste advies betrof een renovatie van een historisch en beschermd terphuis binnen het Beschermde Dorpsgezicht Nederhemert. Het is hier niet de plaats om op de details in te gaan. Wel willen we melden dat we zeer onder de indruk waren van het beschermde ‘Eiland van Nederhemert’ (kasteel, kerk, enkele boerderijen, een wiel, een speeltuin uit 1915, schitterende eikenlaan en plaatselijk een open hagenlandschap).

Foto’s van het “Eiland van Nederhemert’ en uit het Weekblad ‘Buiten’ (1920)

Kerk van Nederhemert
Knotwilgen in het landschap
Het Wiel nabij kasteel Nederhemert
Leilinden nabij Kasteel Nederhemert
Kerk, boerderij en hooischuur op het eiland van Nederhemert
Eikenlaan richting Kasteel Nederhemert
Gezicht op de Maas vanuit het kasteel 1920
Achterzijde kasteel 1920
Toegang tot kasteel in 1920
Buitenplaatsen, Groen Erfgoed, Landschap, Onderzoek

Reeks kleine adviezen 4-5

Een reactie plaatsen

4. Tijdens het onlangs gehouden Symposium van Tuinhistorisch Genootschap Cascade sprak Jan Holwerda, bestuurslid van Cascade, over de Engelse tuinarchitect Humphrey Repton (1752-1818) en hij vroeg zich af of deze wel eens in Nederland was geweest. De kwekerijen van Nederland stonden in de 18de en 19de eeuw zeer bekend en menige leerling uit Engeland en Duitsland kwam hier ervaring opdoen. Ik adviseerde Jan eens in de bibliotheek van Haarlem te zoeken naar een 18de eeuwse plantencatalogus die ik eens had gebruikt voor een beplantingsadvies voor de 18de eeuwse kruidentuin van Beeckestijn te Velsen, tenslotte niet al te ver van Haarlem. Ik wist zeker dat zich in die bibliotheek een plantencatalogus bevond die door een Engelse hortulanus was samengesteld. Zelf dacht ik aan Humphrey Repton, maar ik zat er wel een beetje naast. Thuis gekomen heb ik het verder uitgezocht en het bleek een plantencatalogus te zijn van de medische tuin in Haarlem, samengesteld door William Kent, die van 1777 tot 1784 hortulanus was van genoemde tuin. Zie mijn eerdere onderzoekje over William Kent, http://www.cascade1987.nl/william-kent-in-nederland/

Deze catalogus zal nu binnenkort worden opgenomen in het e-depot van Bibliotheek WUR. (Zie: http://edepot.wur.nl/477678). In 1976 heb ik uit deze catalogus een plantenlijst samengesteld t.b.v. de reconstructie van de kruidentuin op de buitenplaats Beeckestijn te Velsen.

Plantencatalogus van de Medische Tuin in Haarlem uit 1784. Samengesteld door William Kent uit London.

5. Brakenstein Texel.

Dit gaat om een ongevraagd advies. Op hetzelfde symposium als boven vermeld (nr.4) werd mij de vraag gesteld of ik iets wist te vertellen over de buitenplaats Brakenstein te Texel. Ik wist er niets van behalve dat ik het artikel van Jan Holwerda kende, getiteld ‘Toenmalige tuinen op Texel’, in het Cascade-boek Tuingeschiedenis in Nederland II, (2016), p.131-140. Om mij verder te informeren kreeg ik een krantenknipsel van de vragenstelster. Daarin stond te lezen dat de eigenaren van Brakenstein om verdere informatie vroegen. Ook bleek dat zij intussen een website hadden gelanceerd. Ik heb me toen verder georienteerd en zocht allereerst naar de kadastrale kaart en bijbehorende OAT (zie hieronder). Mocht ik wat vinden dan zouden de eigenaren daar blij mee zijn, dus heb ik deze naar de eigenaren opgestuurd. Dit buiten is afgebeeld op een kaart van I.H. Koch, die tussen 1794 en 1811 gemaakt moet zijn.

Kadasterkaart met detail van de buitenplaats Brakestein, opgemeten door F.J. Nautz, 1828. Noorden boven. Het huis is sinds de kaart van I.H. Koch uitgebreid met een vleugel naar het noorden. Verder geen tuinkoepels of schuurtjes of andere bouwsels op deze kaart te zien.

Gegevens uit de Oorspronkelijke Aanwijzende Tafels (OAT): eigenaar M. den Berger. Hij was waarschijnlijk de zoon van de landmeter Leendert Matthijsz. den Berger (1743-1802), die Brakestein kocht in 1786.

1146 strook hakhout en water (gracht)

1147 oml(iggend?). land

1148 tuin en boschstrook

1149 hakhout

1150 boomgaard

1151 huis en erf

1152 idem en bosch

1153 hakhout

1154 tuin

1155 t/m 1164 weiland

Vanuit het huis kijkt men over de tuin in zuid-westelijke richting door een zichtlaan (roze gekleurd). De rechthoekige aanleg zal waarschijnlijk al uit de eerste helft van de 18de eeuw dateren, zo niet al uit de tijd van de eerste eigenaar, J. Pietersz. Braeck die in 1668 op deze plek een huis kocht. De eerste druk van het tuinboek Den Nederlandtsen Hovenier kwam in datzelfde jaar uit en is mogelijk voor Braeck een handboek geweest dat hij goed kon gebruiken.

Architectuur, Binnenstad & Buitenleven, Bloemen en Planten, Buitenplaatsen, Groen Erfgoed, Interieur, Lezingen, Onderzoek, Symposia

Ook simpele adviezen kunnen nieuws opleveren 1-3

Een reactie plaatsen

Het geven van groen-erfgoed-adviezen is ook een belangrijke taak binnen onze werkzaamheden. Dat kunnen adviezen zijn in de vorm van degelijke rapporten, soms in samen werking met een tuinarchitectenbureau, maar het kunnen ook heel simpele adviezen zijn, die wij zelf nauwelijks als advies beschouwen. Toch is het interessant hier eens te melden waar die kleine adviezen over kunnen gaan en waarom die ook zowel voor de adviesaanvrager als voor ons eigen bureau belangrijk kunnen zijn. Ik geef hier een paar vragen die ons de afgelopen maand werden gesteld.

  1. Jorn en Lia Copijn vroegen of wij intermediair wilden zijn bij het zoeken naar een goede bestemming voor hun Copijn-ontwerpen. We hebben daar een hele middag over gepraat en alle voors en tegens tegen elkaar afgewogen. Het gesprek eindigde in een advies waarmee ze verder konden en ook wij hielden er iets leuks aan over, namelijk prachtige foto’s die we vast wel eens kunnen gebruiken van een wand en een deur met cementrustiek versierd, in hun serre in Groenekan, al minstens 100 tot 150 jaar oud. We kenden al zo’n wand op buitenplaats De Treek; jammergenoeg schijnt deze nu achter een houten wand te zijn weggewerkt. De huidige eigenaren zagen kennelijk de waarde er niet van in.
  • Serre-wand op De Treek enige jaren geleden

  • Serre-wand Groenekan
  • Deurversiering met cementrustiek Groenekan

2. Een tweede adviesje betreft de vraag van een lid van de Historische Vereniging Oud-Rhenen, die de historische stad Rhenen digitaal aan het herbouwen is. De vraag luidde: “Heb je nog tijd kunnen vinden om na te denken over de beplanting van de Koningstuin? Bijgaande schets heb ik gebruikt om deze tuin te reconstrueren op de Veerwei.”

Het antwoord dat door ons gegeven werd: De plattegrond langs de Veerweg is duidelijk ingedeeld in 2 delen, bovenste deel bomen en onderste deel grote tuinbedden. De ‘boomgaard’ kun je natuurlijk makkelijk ook in 4 of 8 delen opsplitsen en dan beplanten met vruchtbomen: appels (Malus domestica), peren (Pyrus communis), kersen (Prunis cerasifera), pruimen (Prunus domestica), walnoten (Juglans regia). Ook vijg (Ficus carica).

Maar je zou ook voor andere bomen kunnen kiezen, die om welke reden dan ook (brandhout, timmerhout, landbouwhout, tuinhout, siertuinen) gebruikt werden. Wilg (Salix alba); Westerse plataan (Platanus occidentalis), Es (Fraxinus excelsior), Sneeuwbal (Viburnum lantana), Gelderse Roos (Viburnum opulus).

En dan voor de nuttige planten in de groenten- en kruidenbedden een keuze uit: selderij, asperge, andijvie, meloenen, peterselie, wortelen, venkel, sla, munt, mirte, tabak, marjolein, pastinaak, bonen (Phaseolus), erwten (Pisum), kruisbes, rozemarijn, meekrap (verfplant), tomaten, aardappel, misschien een vakje tulpen voor de potten in de tuin (Duc van Tol), veldsla.

Je kunt in Google gewoon de bomen of planten met nederlandse of latijnse naam intikken en dan eens zoeken naar geschikte plaatjes.

Voor de zekerheid doe ik als Bijlage de lijst planten erbij die in 1594 in de Leidse Hortus werden gekweekt (deze voorlopige lijst was ook nieuw voor mij en is nog niet gepubliceerd) èn een prachtig gidsje (dat ik nog niet kende!) dat een overzicht geeft van de activiteiten in de Leidse Hortus gedurende de 16de tot de 21ste eeuw.

Catalogus ISSUU Hortus Botanicus Leiden 425 jaar. Leiden, 2015.

3. Op Palmpaaszaterdag verzorgde ik een lezing op het Symposium van het Tuinhistorisch Genootschap Cascade, getiteld ‘Overwegingen bij het herstellen van Stadstuinen uit de barok, gezien door de ogen van een 21ste eeuwer’. De voorlopige conclusie van de lezing kwam er op neer dat historische stadstuinen in de 17de/18de eeuw werden ontworpen op basis van de architectuurstijl van het bijbehorende huis en dat restauratie- of renovatie-ontwerpers van die tuinen nu veel eerder kijken naar de functie van het huis. Kortom vorm volgt functie. Een mooi voorbeeld is de tuin van het Huis van Staat of Johan de Witthuis in Den Haag. Op een kadasterkaart uit 1820 is te zien dat op de grens van de achtertuin van het Johan de Witthuis met het stallengenbouw achterin de tuin, op de middenas een achthoek is te zien. Dit zal zeker een uitbouw van het stalgebouw (met woning op de eerste etage voor de koetsier) voorstellen, in de vorm van een achthoekige koepel. Tot voor kort was er ook op die plaats achterin de tuin een achthoekig plateau’tje waarop een tuinbeeld was geplaatst, duidelijk een verwijzing naar de 18de of 19de eeuwse achthoekige koepel, maar door niemand meer begrepen na 200 jaar. Dat plateau’tje is nu verdwenen, maar voor ons was de kadasterkaart met die aanduiding een ontdekking, waardoor weer eens duidelijk werd dat kadasterkaarten ontwerpgeheimen kunnen bevatten. De nieuwe ontwerpers (Delva Tuinarchitecten) waren niet meer op zoek naar historische resten in de tuin, maar waren geconcentreerd op heel andere zaken.

Het Rijksvastgoedbedrijf schrijft hierover:

“Deze nieuwe klassieke klimaat-adaptieve tuin bij het Johan de Witthuis in Den Haag presenteert het verhaal van Nederland. In de ‘Hortus Fabulae’, de tuin van het verhaal, is het huis onlosmakelijk verbonden met zijn buitenruimte. Een tuin die reflecteert op de innovatieve gedachten van De Witt en het verhaal vertelt van Nederland in de Gouden Eeuw. De tuin toont de topografie van Nederland in een reeks stalen elementen, verwerkt in een zee van bolvormige bloemen. Het ontwerp wordt gerealiseerd met een scherp oog voor detail en duurzaamheid in materialen. Op deze manier staat de tuin voor Nederlands vakmanschap”.

Het is een tuin geworden die refereert aan groepen mensen die in de tuin samenkomen en vergaderen (zitjes) en een tuin die staat voor Nederlands vakmanschap en duurzaamheid. De middenstrook van de tuin stelt het Nederlandse landschap voor van West naar Oost, van de `Noordzee, over de Veluwe naar de Sallandse Heuvelrug. De vijver aan de kant van het huis vangt het regenwater op en door middel van capillaire werking wordt de strook beplanting erachter vanzelf gevoed en vochtig gehouden.

Tuin Johan de Witthuis in uitvoering (boven) en ontwerpbeeld (onder).
Ontwerp Delva Tuinarchitecten.

WORDT VERVOLGD met nog enkele kleine opdrachten en adviezen.

*Plantencatalogus Medische Tuin Haarlem, 1784;

*Brakestein Texel;

*Beschermd Dorpsgezicht Nederhemert

*Folder over de tuinarchitect Leonard Springer

Familie, Portretten

MIJN MOEDER DE VROUW en MIJN MOEDER DE MOEDER

Een reactie plaatsen

DE MOEDER DE VROUW

(Thema Boekenweek 2019, 23 maart t/m 31 maart)

Mijn moeder de vrouw

Waar denk ik aan als het over dit onderwerp gaat? Wil ik boeken lezen over dit thema, of wil ik serieus nadenken over mijn eigen moeder en me afvragen wat ik dan zo waardeerde in haar. 

Mijn moeder was Maria Catharina Jeanette (roepnaam Mies) Amse, na haar huwelijk met mijn vader Ebbers-Amse genaamd. Zij was geboren in Amsterdam in 1908. Zij kwam uit een warm ouderwets gezin, vader huisschilder, moeder huisvrouw, een oudere en een jongere broer, die beiden na hun middelbare school kozen voor het verzekeringsvak. Mijn moeder werd boekhouder, werkte voor haar huwelijk bij het bekende bedrijf Lucas Bols -sinds eind 17de eeuw op de Rozengracht gevestigd- en na 1959 bij Modemagazijn Gebr. Gerzon te Utrecht. 

Maar na haar huwelijk (1932) werd mijn moeder, zoals alle gehuwde vrouwen, de dag na haar huwelijk ontslagen en handelingsonbekwaam verklaard (Burgerlijk Wetboek, 1838). 

Deze wet bleef van kracht tot 1 januari 1957. En uitgerekend in dat jaar kwam mijn grootvader, moeders vader,  bij ons inwonen omdat hij zelfstandig zijn leven niet meer op de rails kon houden. Hij overleed bij ons thuis in 1959.

Maar wat deed je dan zoal in die tijd als moeder overdag, zonder werk, zonder computer, maar ook zonder wasmachine en zonder ijskast?

Naast het huishouden en de zorg voor mijn vader en mij werkte mijn moeder vóór 1957 als vrijwilliger bij de UVV (Unie Vrouwelijke Vrijwilligers), opgericht in 1938 in Amsterdam. Mijn ouders verhuisden in december 1945 van Amsterdam naar Utrecht en kenden daar letterlijk niemand. Dus was lid worden van de UVV een manier om mensen te leren kennen en tegelijk bevredigend werk te doen. Moeder kwam terecht  in het Stadsarmenhuis in de Doelenstraat, dat qua naam overigens in 1931 was gewijzigd in Gemeentelijk Tehuis voor Ouden van Dagen. De locatie aan de Doelenstraat bleef bestaan tot 1958. Uit school komend ging ik mijn moeder wel eens opzoeken in dit hofje, dat in de Middeleeuwen een Begijnenhof was geweest. Oude dames (met witte mutsjes) zaten onder leiding van mijn moeder en andere dames te naaien, te breien en te handwerken. Wel komisch, want mijn moeder was in die tijd bepaald niet een ster in deze zaken. In de eerste klas van het gymnasium (1953/’54) deed ik mee aan een toneelstukje ‘Het Roverslied’ (Multatuli, Woutertje Pieterse) en toen bleek die functie van mijn moeder in dat Bejaardenhuis toch zeer handig. Voor de aankleding van het toneelstukje leende ik allerlei zwarte rokken en blouses en kousen en schoenen van de oude dames. En zij vonden het zeer interessant om op die wijze hun medewerking te verlenen.

In 1959 kon mijn moeder eindelijk, 27 jaar na haar huwelijk, haar beroep weer uitoefenen. Ze werd boekhouder bij Modemagazijn Gebr. Gerzon, gevestigd op de Oude Gracht te Utrecht. En ik heb het geweten. Een echte ‘uitzet’ (in mijn ‘verlovingstijd’ echt al uit de mode) zou ik krijgen, keuken-, kamer- en slaapkamer-linnen in overvloed en ik moest mijn hele schooltijd lang, wanneer er nieuwe kleren nodig waren, eerst kijken bij Gerzon. 

Bols en de UVV en Gerzon hebben haar geholpen een zelfstandige vrouw te worden, die zonder mijn vader, met haar nicht of met een van haar vriendinnen ’s winters op wintersport ging (zie foto) en daarnaast altijd een fantastische huisvrouw en moeder is geweest. 

Naast haar werk (tot de pensionering van mijn vader en de verhuizing naar Cothen in 1971) en het huishouden had ze ook nog haar hobbies. Dat waren in Utrecht haar lidmaatschap van de Dr. Aletta Jacobs Rebekkahloge (Odd Fellows), piano spelen (Ans Witting, bekend van het Ans Witting Stipendium, was haar en mijn pianolerares) en declamatie,  èn in Cothen handwerken en waardevolle postzegels verzamelen, omdat ze hiervoor het huis niet hoefde te verlaten en in de buurt van mijn zieke vader kon blijven. Daar was goed over nagedacht. 

Mijn moeder was een vrouw die veel in haar mars had, maar zich daar niet op liet voorstaan, die wachtte tot haar tijd zou aanbreken en absoluut niet op de voorgrond wilde treden. Haar vader (mijn grootvader) die via zijn moeder (Maria Catharina van Alkemade Munk) stamde uit een burgemeestersgeslacht (Van Lith, burgemeesters van Uitgeest, Heemstede/Bennebroek) had haar – streng als hij was- altijd bescheidenheid bijgebracht. Mijn vader beschikte gelukkig ook over die eigenschap.

Mijn moeder de moeder

Mijn moeder was een liefhebbende warme moeder. Ik was haar enige kind en dat feit heeft haar wel zorgen gebaard. Ze was niet bang dat ik de eenzaamheid niet aan kon, maar ze was wel bevreesd dat ik te beschermd zou worden opgevoed en te alleen in het leven zou komen te staan.

Om die reden werd ik van jongs af aan aangemoedigd om met andere kinderen om te gaan en veel vrienden te maken. 

Zo ging ik alle grote vakanties alleen een paar weken naar een boerderij in de Achterhoek. Met het boerenleven had ik al kennis gemaakt in de oorlog, toen mijn moeder mij in de hongerwinter op haar fiets met houten banden had weggebracht naar Dirkshorn bij Schagen. Daar kwamen we toevallig terecht bij een wildvreemde familie Duinkerken, waar ik tot na de bevrijding mocht wonen. Ik had het daar kennelijk erg naar mijn zin gehad want volgende jaren (mijn hele lagere schooltijd) werd ik weken lang uitbesteed op een boerderij, nu in Sinderen bij Varsseveld, van de familie Colenbrander. Het gezin bestond uit vader, moeder en vijf (?) kinderen, van wie ik veel geleerd heb: groenten en bessen plukken en schoonmaken, karnen, mennen, hooi opsteken, van de nokbalken in de hooiberg springen, ’s zomers op de deel wonen, honden,  katten  en kippen verzorgen etc. De mooiste ervaring was misschien wel zondags met de hele familie in de paardenkoets naar de kerk.  

Moeder Mies en dochter Carla Amsterdam, ca. 1943

Als de school weer begon in september, miste ik de kinderen en het heerlijke spannende boerenleven heel erg. Maar mijn moeder wist daar wel raad op. Op een keer (ik was net zeven) gingen we samen een tentoonstelling bezoeken in de Galeries Modernes. En daar was ook een heel groepje kabouters (de kleintjes van het Nederlands Padvindsters Gilde) aan het rondkijken onder leiding van Oehoe Moll van Charente. We hadden meteen goed contact en de volgende week mocht ik in het Vogelenbos (op de Weg naar Rhijnauwen) komen kijken. Het spelen in de natuur met andere kinderen trok me enorm en sindsdien stond ik iedere zaterdagmiddag met mijn fietsje op de hoek van de Prins Hendriklaan, tegenover het Rietveldhuis, te wachten tot we ‘en group’ naar dat bos zouden gaan. Na een tijdje kreeg onze hele groep onderdak in de kazematten op Fort Rhijnauwen, nog mooier en avontuurlijker natuurlijk dan het Vogelenbos; weer enige jaren later huisden we op Fort Lunetten III. Wat een voorrecht hier jaren te hebben mogen spelen, zeg ik nu.

Ook kinderen uit mijn kleuterklas (Bilderdijkpark Amsterdam;  Agatha Snellenschool Utrecht); en uit mijn Lagere Schoolklas (Dompleinschool en Puntenburgschool Utrecht) en kinderen uit de buurt werden vaak door mijn moeder uitgenodigd om bij ons thuis te komen spelen, allemaal in het kader van ‘sociaal opgroeien is belangrijk’. We hadden duiven, kippen en konijnen en een spannende tuin, een grote zolder met een ping-pong tafel en een enorme veranda waar thee en limonade drinken bij warm weer een feest was. Eenmaal op het gymnasium was de hele klas altijd welkom voor klasse-avonden of een fuifje.

Mijn moeder had van 1920-1924 MULO (B) onderwijs gevolgd. De talen die leerlingen voor de oorlog gedoceerd kregen waren nederlands, frans en duits en van engels had zij dan ook geen kaas gegeten. Deze taal begon pas na de oorlog een vast programma-onderdeel van voortgezet onderwijs te worden. Mijn moeder vond talenonderwijs erg belangrijk en toen ik dan ook een vriendinnetje kreeg die op de zondagsschool van de Waalse gemeente (Pieterskerk Utrecht) zat, werd ik direct daar aangemeld. Heel vroeg kon ik dus al ‘Notre Père qui es aux cieux’ bidden, niet in het nederlands maar in het frans. Pasteur en Madame Le Cornu zullen me eeuwig in herinnering blijven. Zij waren heel oud ( maar of dat ook echt zo was?) en lief en aardig. En wat te denken van krijgertje en verstoppertje spelen in de Eglise wallonne / Pieterskerk?

Naast goede spreekvaardigheid in vreemde talen, achtte mijn moeder gedichten citeren ook zeer belangrijk. Romans waren in onze boekenkast in de minderheid in tegenstelling tot gedichtenbundels. En dat kwam natuurlijk door die liefde voor declamatie. Haar liefde voor talen is overigens niet op mij overgegaan. Ik was er niet goed in en had er weinig belangstelling voor.

Hoewel mijn lagere school zorgvuldig was uitgekozen door mijn ouders (meisjesschool van de Nederlands Hervormde Burgerscholen van de Marnixstichting), was dit wel een lagere school met opleiding voor eigen vervolgschool (MULO), niet echt een opleiding voor HBS en gymnasium. Toen bleek dat ik goede cijfers haalde in de hogere klassen, was het de wens van mijn ouders mij toelatingsexamen te laten doen voor het gymnasium, dit keer het stedelijk en niet het christelijk. Dat werd een faliekante mislukking, mijn opleiding had tekort geschoten en ik kon niet meekomen in de proefklas. Wat was dat een grote teleurstelling voor mijn moeder. Ze heeft hemel en aarde bewogen me toch naar het gymnasium te krijgen maar dat liep op niets uit. Goede raad was duur, een dochter met een eindrapport waar alleen maar achten en negens op stonden en gezakt voor het toelatingsexamen. De rector van het gymnasium adviseerde mij nog een jaar naar een goeie opleidingsschool (Puntenburg) te sturen. Volgens mij heb ik daar niets geleerd, maar een jaar later slaagde ik gelukkig wel en is alles goed afgelopen.

Als je dit verhaal leest zou je kunnen denken dat ik een lastige puber ben geweest, maar niets is minder waar. Mijn moeder begreep alles, was lief, had het volste vertrouwen in mij en ik leerde heel langzaam aan van haar dat vrijheid, zelfstandigheid, verantwoordelijkheid en liefde geven belangrijk waren in het leven. 

Mijn ouderlijk huis van 1945-1961: Catharijnesingel 75, Utrecht

Ik verhuisde bij aanvang van de eerste klas gymnasium in het kader van vrijheid en zelfstandigheid binnenshuis van een kamer boven de entree op de eerste verdieping naar een kamer twee etages hoger, eerst de torenkamer en in tweede instantie naar een van de twee achterkamers. Vrijheid blijheid, niemand die je op de vingers kwam kijken en altijd muziek die mij werd doorgegeven via de muziekinstallatie van een huisgenoot/vriendje (Andries Enklaar). Zelf had ik tijdens mijn schooltijd nog geen geld om platen te kopen, dus hadden we dit er op verzonnen. Wat hij draaide kon ik ook via mijn  loudspeaker aanknippen als ik dat wenste. 

Naast het schoolleven (met ’s avonds bijeenkomsten van het Amor-koor en de toneel- en debatteervereniging Lampomenè) en padvinderij vond mijn moeder toch dat ook sport en kunst bij de opvoeding hoorden. Zij had zelf jaren lang heel fanatiek aan korfbal gedaan (AKC ROHDA Amsterdam) en mijn vader aan voetbal (AFC). En ze was er dan ook van overtuigd dat sporten voor de gezondheid onontbeerlijk was. Dus ging ik tennissen (ULTC vanaf de eerste klas gymnasium) en later ook nog roeien (VIKING vanaf de vijfde klas).

Kunst was in ons gezin en in de voor-ouderlijke gezinnen de gewoonste zaak van de wereld geweest. Passief of actief, wat je maar in je had. Mijn moeder was bevriend met de kunstenares Frieda Hunziker (1908-1966) en speelde tamelijk goed piano, dat had ze van huis uit meegekregen. Haar broers speelden viool, haar grootmoeder volgens overlevering ook piano, en bovendien mijn grootmoeder van vaders kant speelde alles wat kinderen en kleinkinderen maar wensten te zingen of te horen, ook nog in haar Alzheimertijd. Bij haar in de eetkamer stond een piano en in de salon een spinet. De piano werd ook mijn instrument en samen met mijn moeder speelde ik in mijn Utrechtse tijd vaak ‘quatre mains’. Vanaf die tijd heb ik ook altijd in koren gezongen. Mijn belangstelling voor beeldende kunst, die zich ook tijdens mijn middelbare schooltijd openbaarde, komt meer van vaders kant en valt daarom buiten dit bestek. Zie Mijn vader de man, mijn vader de vader.

Mijn gedachten over mijn moeder als opvoedende moeder stoppen voorlopig hier omdat ze mij vanaf mijn laatste gymnasiumdag volledig de vrijheid heeft gegeven en er op vertrouwde dat ik mijn studie aan de universiteit verstandig zou aanpakken.

Ik ben niet iemand die over haar moeder te klagen heeft. Ik kan er ook niet jubelend boeken over vol schrijven. Mijn moeder was lief en eerlijk en vastberaden, iemand die altijd probeerde anderen gelukkig te maken. Ze cijferde zichzelf beslist niet weg, had haar eigen ideeën, en liet tegelijkertijd haar man en dochter altijd voorgaan. Ik hield van haar en heb haar altijd hooggeacht om wie ze was en om wat ze mij heeft geleerd over het leven.

Carla, voor mijn liefhebbende moeder

Architectuur, Bijzonderheden, Familie, Portretten

In Memoriam Thea Schoonhoven, mijn Lagere School-vriendinnetje van de Dompleinschool

Een reactie plaatsen

Thea Schoonhoven (1940-2019)

Thea Schoonhoven in 1952 (Foto.L.H. Hofland, bewerkt door Carla Oldenburger-Ebbers). Coll. Het Utrechts Archief

Hedenmorgen 4 maart 2017 las ik in de TROUW/Naschrift een mooi artikel over mijn Lagere School-vriendinnetje Thea Schoonhoven, een warm en vredelievend mens, altijd voor anderen in de weer, voor kinderen, voor zieken en behoeftigen. Ik heb dit allemaal niet geweten helaas. Ik was haar geheel uit het oog verloren, we gingen na de Lagere School ieder onze eigen weg. Enige jaren geleden had zij mij opgespoord. We hadden een lang telefoongesprek en beloofden elkaar op te zoeken. Ik raakte haar adres weer kwijt en het is er nooit meer van gekomen helaas. TROUW heeft mij toestemming gegeven het begin van het  artikel hieronder te plaatsen met een link naar het hele artikel, getiteld Thea Schoonhoven had genoeg aan haar Mytylkinderen.

Met anderen bezig zijn stemde haar gelukkig. Ontvangen vond ze lastiger. Dat merkten haar vrouw, vrienden en familie vooral de laatste maanden. Vanaf het moment dat ze hoorde dat ze ongeneeslijk ziek was, liet ze alles uit haar handen vallen. Ze sloot zich af en sprak er niet over: haar angst en verdriet kon ze moeilijk delen. Nu ze niet wist waar ze aan toe was, verloor ze haar standvastigheid en daadkracht.

Ze had dat op kleine schaal al eens eerder meegemaakt, toen ze als twintiger naar haar favoriete eiland Ibiza vloog en er flinke turbulentie ontstond onderweg. Ze kon niemand vasthouden en werd zo angstig dat ze in zichzelf begon te zingen. Ze besloot nooit meer te vliegen.

Theodora Everdina Schoonhoven werd in 1940 geboren als oudste dochter van Aart Schoonhoven en Riek Harselaar. Na haar kwamen nog twee zussen en twee broers. Met haar moeder, die hoedenmaakster en naaister was, kon ze lezen en schrijven. Beiden waren erg creatief, empatisch en sociaal. Hun huis stond open voor alles en iedereen. De relatie met haar vader was minder hecht, hij had vooral gehoopt op een zoon, iets dat zij liever niet had geweten. Thea trok veel op met de volwassen vrouwen in haar omgeving: haar moeder en haar twee oma’s, vooral met oma ‘boven’, die bij hen in huis woonde, had ze een klik. Zij nam haar kleindochter graag mee naar de Hema voor een kindercomplet: een bordje vol lekkernijen. Thea snapte volledig dat oma de helft van de snoepjes in haar zak liet glijden voor de kleintjes thuis….e.v. zie dus de link.

Ik was natuurlijk wel geschokt door het lezen van haar overlijden, en mijn gedachten gingen terug naar onze Lagere Schooltijd:

We zaten op dezelfde school, op de meisjesschool van de Nederlands Hervormde Burgerscholen van de Marnixstichting, kortweg de Dompleinschool in Utrecht. Of Thea ook in de eerste klas bij Juffrouw  Nieuwenhuizen heeft gezeten weet ik niet. Ik kan haar op onderstaande foto niet herkennen. Ikzelf sta op de foto op de tweede rij van boven, tweede van links.

Met wie ik verder in de klas zat (meer dan zeventig jaar geleden) weet ik echt niet meer. Ik herken de juffrouw, twee plaatsen naar rechts Joke Hansen, en uiterst rechts Meta van de fietsenwinkel op de Oude Gracht; tweede rij van boven, tweede links ben ik (meisjesnaam Carla Ebbers), rechts daarvan Engelien of Jacqueline?, uiterst rechts Ilse; derde rij middelste Willy?; en onderste rij links Willemien Wieringa (ook een goed vriendinnetje), Elly? en een meisje Hagenau?

Carla (in trui gebreid door mama of oma?) in de derde klas van de Dompleinschool. Traditionele setting voor een schoolfoto. Met pen en schrift in schoolbank en op de achtergrond een geranium.

Op Internet heb ik verder nagezocht of ik meer kon vinden over onze school. In het gebouw zit tegenwoordig het Utrechts Centrum voor de Kunsten.

Hier volgt een deel van het artikel: Jeugdherinneringen, door Maroesja Brits-Oversteegen in ‘Steengoed’, nr. 36, okt. 2003 (Utrechts Monumentenfonds).

De school op het Domplein.

“Al meteen, toen we in Utrecht kwamen wonen, moest er een lagere school voor mij worden gezocht. De dichtstbijzijnde school was de Nederlands Hervormde Burgerschool op het Domplein. En alhoewel mijn ouders niet christelijk waren, moest ik daar toch naar toe. In de vierde klas bleef ik zitten en daarna mocht ik naar de openbare Regentesseschool in de Hamburgerstraat, waar ik ‘beter op mijn plaats’ was. Dit even ter illustratie van de denkwijze in die tijd. Nu zou dit geen enkel probleem meer zijn.

De school werd in 1859 gevestigd op het Domplein in een huis op de plaats van het middeleeuws claustrale huis ‘De rode poort’. Ook na de grote verbouwing in 1925, toen het zijn huidige uiterlijk kreeg zijn nog veel resten van dat huis bewaard gebleven. Bij de verbouwing van de school tot Gemeentelijke Muziekschool, is er een grondig archeologisch onderzoek gedaan. De kelders werden onderzocht en in de Marnixzaal, de aula van de school, werd de beschilderde piscina weer zichtbaar gemaakt.

page9image7245264De school op het Domplein in 1940. (Adres Domplein 4). Links de meisjesschool, rechts de jongensschool

Marnixzaal. In plaats van deze stoelen stonden er volgens mij in de jaren veertig nog lange houten banken in de zaal. Foto Het Utrechts Archief.

In 1984 is er nog een laatste reünie geweest. Dat was een plezierig weerzien. Dan voel je toch weer iets vertrouwds met de oude school op het Domplein. Hier had ik toch vier jaar van mijn jeugd doorgebracht.
Tijdens die reünie hoorde ik nog een aardig verhaal over de kelders. De jongens van de jongensschool, we waren toen nog strikt gescheiden, hadden ergens een gat ontdekt, waarachter zich een ruimte bevond. En wat doen jongens van een jaar of tien, die gaan op onderzoek uit. Stiekem kropen ze door dat gat naar binnen en zo ontdekten ze een grote kelder onder de school. Een mooi avontuur en ze hielden wijselijk hun mond over deze heimelijke ontdekking. Maar er kwamen klachten van de ouders. Hun kinderen kwamen soms zo ‘smerig’ thuis. Het hoofd van de jongensschool, de heer G.J. van Kamp, nam die klachten serieus en ging zelf op onderzoek uit. Toen kwam de aap uit de mouw. Na een verbouwing van de school waren de kelders dichtgemetseld en helemaal in de vergetelheid geraakt. Niemand wist meer van het bestaan, totdat die jongetjes de kelders herontdekten”. Einde citaat Maroesja  Brits -Oversteegen.

Wat betreft de piscina in de Marnixzaal, ik herinner me deze nog zeer goed. Altijd als er wat te doen was in deze zaal, liepen we eerst als in een soort pelgrimstocht langs deze piscina, die dienst had gedaan in het kanunnikenhuis dat vóór de bouw van de school, halverwege de 19de eeuw, hier op deze plaats had gestaan.  Het was een wonder uit de 14de eeuw, voorstellende een misdienaar die de handen wast van een priester tijdens de mis. De piscine is tot rijksmonument verklaard. Zie de volgende monumenten-beschrijving met foto:

Foto: detail schildering in piscine – utrecht – 20235572 – rce | Door: Schollen, A.H.C. (Fotograaf) – August 1975 | Licentie: CC-BY-SA-3.0-NL (wiki)

“PISCINA met wandschildering. Uit de eerste helft der 14e eeuw daterende piscina met wandschildering, zich bevindend in een nis in de rechterwand van de z.g. Marnixzaal van de Ned.Herv. MAVO, overblijfsel uit claustraalhuis op dezelfde plaats, genaamd “de Rode Poort”. De piscina bevat een natuurstenen tweelicht met driepassen waarboven uit een stuk gehouwen traceerwerk; beneden twee bekkens en in de rechterzijde van de nis nog een natuurstenen tablet. De wandschildering geeft de voorstelling weer van de handwassing tijdens de mis waarbij de rechterfiguur een acolyth gekleed in een rood onder – en geelbovenkleed en een opgerolde doek in de linkerhand – water uitgiet uit een kan over de handen van de linkerfiguur, een priester welke is gekleed in een lichtgekleurd, met rood afgezet onderkleed en een blauw bovenkleed; op de achtergrond links een met een doek overdekt altaar waarop een opengeslagen boek, een hostiekelk en een kandelaar zijn afgebeeld”. (bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

Een ander voorval in de Marnixzaal heeft mijzelf een trauma bezorgd. Ik was een goede leerling. Aan het eind van de 6de klas (o.l.v. juffrouw van Dijk) prijkten er alleen maar achten en negens en één 6,5 voor handwerken op mijn rapport. Maar ik zakte voor het toelatingsexamen Stedelijk Gymnasium, een domper op de leuke en fijne schooltijd die ik op het Domplein had doorgebracht. Wat was de oorzaak? Naast mijn zeker niet briljante resultaten in de proefklas van het Stedelijk Gymnasium, bleek ook dat deze school  bijna nooit leerlingen aannam van een christelijke Lagere School (zonder aparte opleidingsklas). Ik moest het laatste jaar dus overdoen op een openbare school waar men leerlingen structureel opleidde voor HBS en gymnasium, en niet alleen tijdens een uurtje op zaterdag. Ik ging dus wel van school af net als mijn mede-klasgenoten. Het afscheid werd niet gevierd met de uitvoering van een musical zoals op de meeste scholen nu, maar met de uitreiking van een klein bijbeltje, namelijk het Nieuwe Testament. Dit festijn vond plaats op een avond met de ouders in de Marnixzaal. Omdat ik naar een Openbare School ging (Puntenburg) kreeg ik geen bijbeltje uitgereikt. Net als Mevr. Maroesja Brits kan ik beamen dat “de denkwijze in die tijd” toch anders was.

Toch heb ik mooie herinneringen aan mijn lagere schooltijd overgehouden. En nu kom ik weer terug op mijn vriendinnetje Thea Schoonhoven en andere klasgenootjes. Het spelen bij Thea Schoonhoven thuis en in de stallen van de stalhouderij van haar vader, bij de paarden in de Keukenstraat, samen met Thea en met haar broertjes ritjes maken met koetsier Kobus in de koetsen van de stalhouderij, spelen op het stille Domplein, in de Kloostergang en onder de Dom. Ook vond ik de opgravingen op het Domplein eind jaren veertig heel spannend net als het op onderzoek uitgaan (samen met klasgenootje Joke Hansen) in de puinhopen van de Geertekerk (tegenover mijn huis), die na de Tweede Wereldoorlog behoorlijk was beschadigd.

P.S. In mijn vakantie op Schiermonnikoog in 2024 ontmoette ik Tanneke de Gans, die 6 of 7 jaar voor mij  leerling was geweest op de Dompleinschool. Tanneke en ik groeven toen in ons geheugen om de namen van de leraressen weer boven water te halen. We kwamen op de volgende personen, Juffrouw van Nieuwenhuizen (klas 1);  Juffrouw van Zanen; Juffrouw Prins; Juffrouw van Dijk; en het hoofd van de school, Juffrouw Smit. Misschien waren er meer, maar verder kwamen we niet.

Binnenstad & Buitenleven

Ode aan het landschap en het Museumtijdschrift

Een reactie plaatsen

Op de cover van het zojuist verschenen Museumtijdschrift (2019/2, maart 2019) staat de tentoonstelling over Vincent van Gogh en David Hockney aangekondigd met een detail van een van zijn landschapsschilderijen. De covertekst luidt ‘David Hockney: Ode aan het landschap’.

Aankondiging Museumtijdschrift Maart 2019.

Op Wikipedia staat een mooie foto van een kijkje in de overzichtstentoonstelling (2012-2013) in de Royal Academy of Arts, ‘A Bigger Picture’.  Op deze tentoonstelling presenteerde Hockney zich als Engels landschapsschilder “nieuwe stijl”. Zie hieronder.

De ondertitel ‘Ode aan het landschap’ zou deze maand op veel meer tentoonstellingen kunnen slaan en is dan ook zeer treffend voor deze maart-cover.

We denken dan aan tentoonstellingen, die in hetzelfde Museumtijdschrift worden aangekondigd:

  • Rijksmuseum Boerhaave, Herman Boerhaave en de Gouden Eeuw van de wetenschap (t/m 1 sept.); met ‘Een landschap met bloemstilleven’, van Laurens van der Vinne, ca. 1740. Coll. Rijksmuseum Boerhaave

  • Museum Gouda, Naar Buiten (t/m 2 februari 2020); met een landschap van P.J. Gabriël, ‘Een wetering in Abcoude’, 1878. Coll. Rijksmuseum Amsterdam

  • Museum Belvedère, 100 jaar schilderkunst in Friesland (t/m 14 april); met o.a. een prachtig landschap van Jan Mankes uit eigen collectie.
  • Verder ga ik niet met suggeties. Bij het tijdschrift zit tenslotte altijd een zeer uitgebreide tentoonstellingsagenda die alle exposities in Nederland en de belangrijkste in België, Duitsland,  Frankrijk, Groot-Brittanië, Luxemburg, Oostenrijk en Zwitserland belicht.