Anja Kroon stuurde mij het navolgende artikel toe. Het is gepubliceerd in Heerlijkheden 173, 2017. Op de weblog van Cascade Tuinhistorisch Genootschap vroeg Leo Goudzwaard al in een weblog van 1 september 2009 wie er meer wist over deze ceder. Het raadsel werd toen niet opgelost, maar nu wel, al is nog niet alles duidelijk.
HET RAADSEL VAN DE CEDER
Anja Kroon (Zij vraagt commentaar!)
Met excuus voor het weglaten van de illustraties.
Over de libanonceder in de tuin van Bronsteeweg 59 in Heemstede doen veel verhalen de ronde. Hij zou geplant zijn door Carl Linnaeus of, als hij niet zo oud kon zijn, wellicht door de bekende tuinarchitect J.D. Zocher. Wat is waar? Historisch onderzoek naar de plek waar de imposante boom sinds mensenheugenis staat, bracht verrassende feiten aan het licht.
In het tijdschrift Bomennieuws verscheen in de zomer van 2016 het artikel ‘De Libanonceder van Heemstede.
Geplant door Carl Linnaeus?’ waarin de schrijfster aan de hand van verschillende theorieën probeerde de leeftijd van de boom te bepalen. Want wat zou het mooi zijn als deze ceder een van de oudste van Europa zou zijn, zoals het verhaal gaat. Ceders worden als bij- zondere bomen gezien, hun mythische geschiedenis en afmetingen spreken tot de verbeelding en dat verklaart wellicht de belangstelling tot op de dag van vandaag voor deze bomen.
Nieuw onderzoek
Wat opviel in het artikel was dat er vooral botanische of tuinhistorische argumenten gebruikt werden en er
nog geen historisch onderzoek gedaan was naar de plaats waar de ceder nu staat. Het verhaal was voor een deel op veronderstellingen gebaseerd, wat een goede aanleiding was om deze te toetsen aan de feiten. Was de tuin een deel van de buitenplaats Bronstee geweest zoals gezegd werd of maakte hij deel uit van Bosch en Hoven, zoals iemand anders opperde? Geen van beide bleek waar. Het perceel waar de ceder nu staat, was meer dan honderd jaar de overtuin van buitenplaats Leeuw en Hooft.
Het perceel aan de westkant van de Bronsteeweg op de hoek van de Crayenestervaart heeft tot 1802 toebehoord aan verschillende kleerblekers die hier hun bedrijf uitoefenden. We mogen aannemen dat daar toen geen ceder stond. Ceders waren nog zeldzame bomen die te bijzonder waren om in gewone tuinen te planten. Alleen eigenaren van buitenplaatsen en parken konden zich zo’n exotische boom veroorloven.
In 1802 werd het perceel gekocht door de Haarlemse koopman Pieter Kops Goedschalksz. Hij had in 1798 de buitenplaats Leeuw en Hooft aangekocht en wilde een vrij zicht vanuit zijn bezit op de bocht van de Binnenweg. Hij liet de gebouwen van de blekerij die in de weg stonden afbreken en vanaf 1802 was het perceel van de voormalige kleerblekerij de overplaats van Leeuw en Hooft.
Nu overleed Pieter Kops in 1803, dus in hoeverre hij tijd had voor zijn tuinplannen is niet bekend. Zijn weduwe zal de overtuin als moes- of teeltuin hebben gebruikt, zoals de grond kadastraal geregistreerd stond. Weduwe Kops, geboren Van Oosten de Bruijn, verkocht in 1828 de buitenplaats en de overtuin aan Walrave van Heukelom. De familie Van Heukelom had het buiten en de overtuin in bezit tot het eind van de 19de eeuw.
Zij heeft de tuinen van de buitenplaats opnieuw laten ontwerpen en aanleggen. Schilder en tekenaar Petrus Josephus Lutgers (1808-1874) schreef rond 1840 dat J.D. Zocher de tuinarchitect van Leeuw en Hooft was. Maar wat hebben de Van Heukeloms met de ceder te maken?
Op 14 oktober 1881 raasde er een orkaan over Nederland die in het hele land veel schade veroorzaakte. In het Stadsarchief van Amsterdam is hierover een briefje uit 1882 bewaard gebleven van Henriëtte Adriana van Heukelom (1816-1894). Zij woonde met haar zuster Louise Victoire (1818-1891) na het overlijden van hun ouders, in de zomermaanden op Leeuw en Hooft. In deze notitie schreef zij dat bij de zware storm de ceder op Leeuw en Hooft was omgewaaid. Henriëtte die juist die dag jarig was, betreurde de val van de boom. Zij besloot als herinnering aan de geliefde ceder uit het hout een aantal salontafeltjes voor de familie te laten maken. De tafeltjes werden een jaar later verstuurd op 5 december, vergezeld door een toepasselijk sinterklaasgedichtje:
’k Werd op Leeuw en Hooft geboren ’k Zag veel jongens in mijn kruin Welk lot is mij thans beschoren Nadat ik viel in haren tuin.
Als meubel zie ’k my herleven Des Ceders van den Libanon Wil my nu een plaatsje geven In ’t hoekje van un stads Salon. 5 december 1882
De volgende morgen aan het ontbijt ontving Henriëtte al een paar bedank- briefjes. Neef Jan Boissevain stuurde een bedankje in dichtvorm. Hij haalde herinneringen op aan de zomers in het gastvrije witte huis, waar de kinderen ravotten in de tuin of de kippen en de herten voerden. Hoe grootvader stoeide met ‘het vroolijk klein gespuis’ en hij zijn ‘wein’ge lessen leerde halfweg in ’s Ceders kruin’. Hij bedankte zijn tante voor haar lieve geschenk dat uit de oude ceder was gemaakt.
Op de prent van Lutgers is goed te zien dat aan de noordkant van de Crayenestervaart een veranda is gebouwd, vanwaar de bewoners een mooi uitzicht hadden. Die veranda stond er op dat moment nog niet zo lang, want pas in 1837 was het huisje van weduwe Timmer dat daar stond, aangekocht en gesloopt. Dat wijst erop dat Walrave van Heukelom bezig was zijn tuin te verfraaien, hoewel er op het moment dat Lutgers de prent maakte, op het overstuk nog niet veel van een tuinaanleg te zien was.
Op het schilderij dat P.J.C. Gabriel (1828-1903) in 1851 maakte, blijkt de veranda in een paar jaar tijd geheel over- groeid. Nu is ook de overtuin herschapen in een fraai aangelegd plantsoen.
Het lijkt aannemelijk dat de familie Van Heukelom, toen de tuin eenmaal compleet was aangelegd en aangeplant, Gabriel opdracht heeft gegeven het resultaat in olieverf vast te leggen. Maar helaas, ook op dit schilderij staat geen ceder afgebeeld.
Een ander argument dat ervoor pleit dat de ceder bij het huis zelf stond, is een beschrijving van een wandeling
in het Haarlemsch Advertentieblad op 29 december 1880. De wandeling ging langs Leeuw en Hooft, waarbij de verslaggever opmerkte: ‘Nauwelijks is men dit brugje [Blauwe Brug] 100 pas-
Waar stond de oude ceder?
Er is dus inderdaad een oude ceder op Leeuw en Hooft geweest, maar die is in 1881 omgewaaid. Er zijn verschil- lende redenen om aan te nemen dat de boom niet in de overtuin stond, maar
in de tuin van Leeuw en Hooft zelf. Een daarvan is dat de boom niet weergege- ven is op twee 19de-eeuwse afbeeldingen van het overstuk, zoals het ook genoemd werd.
In 1840 maakte Petrus Lutgers een prent van het huis en de overtuin die, naar het noorden gezien, links van de huidige Bronstweeweg lag. Op de prent Leeuw en Hooft vanuit het zuiden gezien, rond 1840 gete kend door Petrus Josephus Lutgers (18081874). Op de overtuin, links van de sloot, is van tuinaanleg nog geen sprake. (Detail van de oorspronkelijke afbeelding.)
sen over gewandeld of men krijgt een verrassend uitzicht op een kleine maar allerliefsten aanleg bij dit buitenverblijf behorende, die het bewijs levert dat een man van smaak noch veel ruimte noch veel hulpmiddelen nodig heeft om in een tuinaanleg iets werkelijks schoons te scheppen, een vroeger onaanzienlijke sloot en een smalle 10 à 15 schreden brede strook lands zijn hier in een sierlijke en smaakvolle aanleg herschapen’. Ook hier geen woord over een ceder, die een jaar voordat hij omwaaide toch een monumentale grootte moet hebben gehad.
Tot slot vermelden de kadastrale kaarten voor dit perceel tot 1853 als bestemming moes- en teelgrond.
Fabelachtige leeftijd
Wie de ceder die in 1881 omwaaide heeft geplant, is niet bekend. Toen Jan van Heukelom, geboren in 1836, zijn lessen leerde halverwege de kruin, moet hij al groot zijn geweest. Een aanplant door J.D. Zocher jr. is dus onmogelijk. Henriëtte schrijft in haar versje dat de ceder op Leeuw en Hooft is ‘geboren’, dus als klein boompje is aangeplant. Heeft Pieter Kops dat rond 1800 gedaan? Of Jacob Abraham van Lennep misschien, die de plaats, nog zonder overtuin, bezat van 1783 tot 1798. Of, maar ook dat is speculatie, Diederik Smith, eigenaar vanaf 1744, die in 1753 druk bezig was de tuin rond zijn buitenplaats te verfraaien door er ruimtelijke doorkijkjes te laten plaatsen (zie HeerlijkHeden 172). Hij zou door zijn wereldwijde handelscontacten zeker in staat zijn geweest een ceder aan te kopen. Ceders waren al bekend, de eerste libanonceder werd in 1638 in Engeland geïntroduceerd.
Een aanplant door Smith zou de mythe kunnen verklaren dat de Heemsteedse ceder de oudste van Nederland zou zijn. In Haarlems Dagblad van 3 oktober 1927 verscheen een artikel waarin J.F.Ch. Dix van het blad Floralia werd geciteerd. Dix had vernomen dat de ceder 175 jaar oud zou zijn en dus geplant rond 1752. Niets van dit alles is tot nu toe bewezen.
Knipsel uit
de Katholieke illustratie uit 1926 waarin de leeftijd van de boom op 175 jaar wordt geschat.
Aan het begin van de 20ste eeuw is de ceder al duidelijk naar één kant gegroeid. Op een andere af beelding staat hij ingeklemd tussen andere bomen en struiken, wat die vorm zou kunnen verklaren.
Een nieuwe ceder
Het is goed mogelijk dat Henriëtte van Heukelom na de storm een nieuwe ceder op de overplaats heeft laten planten, waarop de verhalen over de ouderdom van de omgewaaide ceder in de loop der jaren zijn overgegaan. Het betekent dat de huidige ceder helemaal niet zo oud is als sommigen hopen. Afbeeldingen uit het begin van de 20ste eeuw tonen een fraaie, maar vrij kleine boom die beeldbepalend was voor de entree van Heemstede vanuit Haarlem, want vóór de aanleg van de Heemsteedse Dreef was de Bronsteeweg de belangrijkste toe- gangsweg.
Reddingsactie
De mythe over de ouderdom die onlos- makelijk met de ceder verbonden was, zorgde ervoor dat in de winter van 1984 een grote reddingsactie op touw werd gezet toen een zwaar sneeuwdek de boom bijna fataal werd. In januari viel er in vrij korte tijd een laag van twintig centimeter op de kruin. De boom die al een beetje scheef hing, kon het gewicht niet aan en stortte neer. De kranten schreven met enige overdrijving: ‘Heel Heemstede rouwt’ en ‘een monument is ter ziele’, waarbij tegelijk ook de veron- derstelde leeftijd werd bijgesteld naar 400 jaar. Op initiatief van de Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek werd een reddingsactie op touw gezet. De boom bleek te redden door de kroon drastisch terug te snoeien en een houten constructie te maken die de boom moest stutten. Het benodigde bedrag van 10.000 gulden kwam voor de helft van sponsors en de eigenaar betaalde de rest. De HVHB droeg 1000 gulden bij evenals de gemeente Heemstede.
Monumentenstatus
Ook anno 2017 zijn de meningen over de ouderdom van de boom aan de Bronsteeweg niet eensluidend. Het Landelijk Register Monumentale Bomen van De Bomenstichting noemt de Cedrus libani in 2015 monumentaal en in goede conditie en schat het plantjaar tussen 1750 en 1800. Leo Goudzwaard, verbonden aan de Wageningen Universiteit en gespecialiseerd in bijzondere bomen, mocht de boom in 2009 bekijken voor het schrijven van zijn boek Bijzondere bomen in Nederland. Ook hij ging uit van de gegevens die op dat moment voorhanden waren en schatte het plantjaar tussen 1735 en 1745. Inmiddels is zijn mening veranderd. Gezien de geschiedenis die nu op tafel ligt, verbaast het hem eigenlijk niet dat de ceder niet zo heel oud is. ‘Dit kan zeker een ceder zijn die geplant is aan het eind van de 19e eeuw’. Het is niet eenvoudig te zeggen hoe snel ceders in dikte groeien, dat hangt onder andere af van de bodem waar de boom groeit en van de verhouding licht en schaduw. ‘De beste manier om de leeftijd te bepalen is met een aanwasboor een boorkern van 5 mm dik te monsteren en de jaarringen te tellen. Dit is voor de boom geen probleem omdat cederhout zeer duurzaam is en de boom in 1 jaar het gaatje dicht.’ Daar hebben andere boomdeskundigen bezwaar tegen; een open verbinding met de kern van de boom is volgens hen een bron van schimmels.
Op dit moment wijst alles erop dat de ceder aan de Bronsteeweg aan het eind van de 19e eeuw geplant is en dat betekent dat de boom inmiddels toch een aanzienlijke leeftijd bereikt heeft. Hij is door zijn grootte en vorm mede beeldbepalend voor het aanzicht van het noordelijk deel van de Bronsteeweg. Het raadsel van de ceder is niet onbetwist opgelost, maar de geschiedenis van deze monumentale boom is wel een stukje opgehelderd.
Bronnen
Noord-Hollands Archief, Collectie van archiefstukken afkomstig van eigenaren van buitenplaatsen. Toegang 3877, inv.nr.7.NHA, Collectie van documentatie van Hans Krol betreffende Heemstede (Collectie Heemstede). Toegang 1176,doos 226.
http://nha.courant.nu
Stadsarchief Amsterdam, Archief van
de Familie Boissevain en Aanverwante Families. Toegang 394, inv.nr. 980 en 992.
Veronica van Amerongen, ‘De libanonceder van Heemstede Geplant door Carl Linnaeus?’, in: Bomennieuws, zomer 2016 en op
http://groendirectieholland.nl)
https://www.monumentaltrees.com/nl/ Landelijk register van monumentale bomen op http://www.bomenstichting.nl
Met dank aan Carla Oldenburger en Leo Goudzwaard.
Koningin Wilhelmina en haar moeder regentes Emma op bezoek bij de hyacintenpronkbakken in Overveen, 1894 (foto: NH Archief)
